„ROZWIJANIE TEORII UMYSŁU I WZBUDZANIE EMPATII EMOCJONALNEJ

ZA POMOCĄ METODY KONSTRUKTYWNEGO ROZWIĄZYWANIA KONFLIKTÓW RÓWIEŚNICZYCH”

            Amerykański psychoterapeuta M. Erikson powiedział, że każde zachowanie człowieka, choćby najbardziej naganne, ma u swoich podstaw pozytywne intencje: poczucie bezpieczeństwa, wyładowanie emocji, wyrażenie swojego zdania itd. Ludzie podejmują w danej chwili decyzje, które wydają im się najlepsze z możliwych dostępnych i przydatne do osiągnięcia celu. Przedmiotem artykułu jest zrozumienie, że jeśli umiejętność rozwiązywania konfliktów wynika m.in. z poziomu empatii, to znajomość jej mechanizmów pozwala świadomie modelować w kontaktach zachowania współpracujące oraz skutecznie korygować nieprawidłowe zachowania u dzieci. Wielu praktyków i badaczy zgadza się, że empatia jest jednym z najcenniejszych zasobów psychologicznych deteminującyyh nasze człowieczeństwo.

            Tymczasem coraz więcej nauczycieli dostrzega problem braku lub niskich umiejętności społecznych u dzieci i młodzieży, a szczególnie umiejętności rozwiązywania konfliktów. Dzieci często cierpią w takich  sytuacjach, ale nie potrafią przewalczyć impasu wynikającego z uruchomienia się blokad komunikacyjnych w konfliktach. Jest to bowiem naturalna konsekwencja egocentrycznego podejścia do sporów międzyludzkich. Tymczasem umiejętność kłócenia się jest kluczowa dla zdrowej socjalizacji, budowania i utrzymywania satysfakcjonujących więzi społecznych. Przeformułowując definicję funkcji kłótni - jest ona próbą przyjścia z pomocą komuś w badaniu skutków jego zachowań. Jest zaproszeniem do autorefleksji, wyraża zainteresowanie i zaangażowanie osób w kontakt. Wiemy, że szczególnie w adolescencji potrzeba bycia w grupie jest szczególnie silna i doświadczanie konfliktów w tym okresie ma nośne skutki.

            Istotne jest to, że aby uczyć rozwiązywania konfliktów trzeba, by wszystkie zaangażowane osoby uruchomiły swoją empatię. Bez tego proponowane rozwiązania nauczycielskie będą miały charakter wtórnie urazowy lub nieskuteczny. Czym jest empatia i dlaczego jest niezbędna w nabywaniu umiejętności społecznych?

 S. Baron-Cohen uważa, że „empatia to zdolność rozpoznawania myśli lub uczuć innej osoby (teoria umysłu) oraz reagowania na jej myśli i uczucia odpowiednią emocją (empatia emocjonalna)”.

            Nowoczesne badania neuropsychologiczne podają, że oba rodzaje empatii są uwarunkowane nie tylko środowiskowo, ale również biologicznie - to efekt pracy mózgowych, specjalnych obwodów empatii, w skład których wchodzi wiele struktur neuronalnych. Jeśli jeden lub oba obwody empatii słabo lub nietypowo działają, u dzieci zaburza się rozwój teorii umysłu, obserwujemy słabą interakcyjność społeczną dziecka, szczególnie uwidacznia się ona w komunikacji niewerbalnej. Jeśli dziecko przy takich trudnościach ma wrażliwych rodziców, uczestniczy w odpowiedniej terapii - możliwe staje się odblokowanie procesu  nabywania empatii. Stymulacja umiejętności rozumienia oczekiwań, intencji, przekonań, stanów emocjonalnych innych osób, na poziomie jak najwcześniejszej edukacji oraz praca własna w domu, docelowo służy prawidłowemu rozwijaniu się sfery emocjonalno-społecznej.

            Sytuacja odwrotna, w której dziecko doświadcza wczesnych traum, ma niestabilną sytuację rodzinną, może uszkodzić trwale empatię, co skutkuje zaburzeniami zachowania, a następnie w wieku powyżej 18 r.ż. zaburzeniami osobowości (np. narcyzm, borderline i in.). Już dzisiaj wiadomo, że najtrudniejsi uczniowie generujący problemy wychowawcze, a nawet karne to w dużej części dzieci z uszkodzoną empatią, u których utrwaliły się nieprawidłowe nawyki radzenia sobie z emocjami, sobą, zadaniami i sytuacjami społecznymi. Trzeba również pamiętać, że nierozwinięta teoria umysłu całkowicie blokuje prawidłowy rozwój moralny i duchowy.

            Zastanówmy się jak nauczyciel może uczyć empatii swoich uczniów? Najprościej poprzez modelowanie prawidłowych zachowań np. przy wykorzystaniu metody konstruktywnego rozwiązywania konfliktów rówieśniczych. Dzieci uczą się przede wszystkim naśladując innych, dlatego ten typ uczenia - poprzez modelowanie - jest najskuteczniejszym sposobem nabywania kompetencji społecznych. To, że jakiś sposób na konfrontację wydaje się nam dobry, nie znaczy, że taki jest dla drugiej strony. Dobrą metodę poznajemy po „dobrych owocach” czyli czy osiągnęliśmy porozumienie i  możliwe staje się dalsze zgodne i wspólne działanie. Zanim jednak nauczyciel nauczy się skutecznie rozwiązywać konflikty powinien dokonać autorefleksji odpowiadając sobie szczerze czy jest dobrym modelem rozwiązywania konfliktów? Czy naprawdę wierzy, że konflikty są częścią kontaktów, która wzmacnia związki? Czy umie dostrzegać uczucia i myśli drugiej osoby i pokazywać, że druga osoba pomimo kłótni jest cenna? Czy podziela pogląd, że konflikt uczy innych punktów widzenia?

            To, jak nauczyciel zachowuje się w swoich prywatnych konfliktach ma zasadnicze znaczenie dla  stylu prowadzenia konfliktu z uczniami. Niekompetencja w tym względzie jest demaskowana poprzez dzieci, które nie chcą z takim nauczycielem dzielić się swoimi problemami i nie proszą go o pomoc w kłótniach. Poniżej przedstawię w trzech krokach organizację konstruktywnej konfrontacji rówieśniczej:

Pierwszy krok w konstruktywnej konfrontacji: dobra komunikacja i pielęgnowanie klimatu zaufania.

            Klimat zaufania opieramy na odsłanianiu słabych punktów w trakcie prób rozładowania konfliktu. Nigdy nie wykorzystujemy słabych punktów obu stron konfliktu, ponieważ zablokujemy dążenie do współpracy w osiągnięciu celu, którego obie strony pragną. Punktowanie negatywów zmienia dobry klimat rozmowy na wrogi. Natomiast pokazywanie wspólnego celu, okazywanie sympatii, uważne słuchanie wszystkich stron siebie nawzajem - budzi empatię emocjonalną i prowadzi do zrozumienia stanowiska drugiej osoby, a to z kolei buduje porozumienie i działa terapeutycznie. Pamiętajmy również, że ten typ konfrontacji może być podjęty wówczas, gdy obie strony chcą się ze sobą mocniej związać i obie są gotowe na rozmowę.

            W konfliktach pojawiają się nagminnie pogróżki, kłamstwa, oceny „bo ty…”. Są  to powszechnie stosowane, ale nieczyste metody wygrywania wynikające z egocentrycznej orientacji na rozwiązanie konfliktu. Wyłapywanie tych barier i ich bieżące eliminowanie (np. poprzez przypominanie o zasadach pracy grupowej, wspólnym celu) dają przestrzeń nauczycielowi dla modelowania konstruktywnych zachowań komunikacyjnych:

• Odpowiedzi rozumiejących - „rozumiem, że…”, „wydaje mi się, że…”
• Wypowiedzi osobistych na temat swojego stanowiska, motywacji i uczuć - „chciałabym, aby…”, „zależy mi na…”, „to ważne, żebyśmy rozmawiali…”, „mam wrażenie, że chodzi o…”
• Udzielania pożytecznej informacji zwrotnej - dokładny opis wpływu zachowania drugiej osoby na uczucia i poglądy prowadzącego, który jest użyteczny z punktu wypracowywania wspólnego rozwiązania w konflikcie.
• Okazywania akceptacji dla dziecka, szczególnie jeśli potępia się jego zachowania - „lubię was, ale nie zgadzam się na takie zachowania. To jest agresja, chcę z wami naprawić powstałe szkody”.

Drugi krok w konstruktywnej konfrontacji - wzbudzanie uczuć i empatyczne reagowanie.

            Empatia emocjonalna nauczyciela pozwala poczuć emocje dzieci w konfliktach. Twoje zamieszanie uczuciowe podczas rozmów na temat kłótni jest typowe dla osób uczestniczących w konflikcie. Dlatego powiedzenie o tym zamieszaniu oraz nazwanie uczuć dzieci po obu stronach lub aktywna podpowiedź dokonana w oparciu o własne odczucia jest świetną interwencją (np.„ widzę, że wszyscy jesteśmy zdenerwowani. Mam wrażenie, że ty jesteś zezłoszczony i chcesz, żeby kolega ci ustąpił, ale zrobiłeś mu krzywdę, popatrz na niego, płacze"; „wiem jakie to trudne przeprosić kiedy się tego nie robi na co dzień”).

Trzeci krok w konstruktywnej konfrontacji: rozwijanie teorii umysłu.

            Empatia poznawcza w konflikcie polega m.in. na dokładnym widzeniu zniekształceń przekonań, motywacji występujących po obu stronach osób kłócących się. Zniekształcenia te wzmagają silne uczucia oraz usztywniają w pozycjach egocentrycznych. Wyłapanie i werbalizacja zniekształceń szybko likwiduje blokady komunikacyjne. Na czym polegają typowe błędy?

• Lustrzane odbicie - każda strona konfliktu czuje się niewinną ofiarą, podle potraktowaną, która chce sprawiedliwości, bo prawda stoi po jej stronie (antidotum nauczyciela: określanie stanu emocji każdej osoby i podkreślanie, że wszyscy czują się pokrzywdzeni i mają problem, który będziemy wyjaśniać).
• Mechanizm źdźbła i belki - oburzanie się na nikczemności drugiej strony, a pomijanie milczeniem swoich nieczystych zagrań (antidotum: przypomnienie każdej osobie pominiętych przez nią faktów).
• Podwójne normy - dawanie sobie praw do działania z jednoczesną odmową tych samych praw drugiej osobie (antidotum: odwołanie się do ogólnych zasad pracy grupowej np. każdy ma prawo do wypowiedzi i szacunku).
• Biegunowe myślenie - przekonanie, że ja robię wszystko dobrze, a druga osoba wszystko robi źle (antidotum: każdy sam określa swoje negatywne zachowania względem drugiej osoby w konflikcie).

            Podsumowanie: rozbrojenie barier w widzeniu siebie nawzajem oraz wyrażenie zamieszania emocjonalnego i pomoc dzieciom w werbalizacji emocji wyrażających ich stanowisko w konflikcie to emocjonalne filary konstruktywnej konfrontacji. Umiejętności komunikacyjne nauczyciela oraz  znajomość  prowadzenia konstruktywnej kłótni według opisanych elementów jest skuteczną metodą rozwijania empatii u dzieci. Pamiętajmy, że tylko doświadczenie głębokiego zrozumienia obu stron konfliktu przez siebie nawzajem powodują zmiany na poziomie neuronalnym, zmieniają chemię mózgu i uszczęśliwiają. A to w efekcie pozwala na tworzenie głębszych relacji. Jest to mocne doświadczenie, nieporównywalne z innymi, pozwalające na doświadczenie harmonii w kontakcie z drugim człowiekiem. Takie chwile są bezcenne i nauczyciel może się do nich odwoływać rozwiązując kolejne, trudne sytuacje.

„ Siła człowieka wynika ze współpracy.

Potrzebne są empatia, współczucie, zdolność rozumienia, przyjazne uczucia wobec innych ludzi, jeśli mamy wspólnie oraz skutecznie działać” (Y.N.Harari, 2017r.)

Bibliografia u autorki artykułu.